Boekenkast: mijn favorieten

Voorwoord – Het beste verkochte boek ooit * Ze stapte door de schuifdeur het stoffige kantoortje binnen en gaf me een hand. ‘Juanita.’ In haar grote, vale sweater leek ze nog kleiner dan ze al was. Zodra ze op de klapstoel tegenover me was gaan zitten, legde ik in het Spaans uit dat ik van een Nederlandse universiteit kwam. Dat ik in Bolivia onderzoek deed naar geluk en inkomensongelijkheid. Dat ik haar een aantal vragen wilde stellen om te zien hoe zij naar haar leven en haar land keek. Dit praatje had ik al vaker gedaan. Al tien dagen interviewde ik inwoners van Tarija, een Boliviaans stadje vlak bij de Argentijnse grens. Ik had met marktkoopvrouwen gesproken, met aardbeienboeren bier gedronken, met families gebarbecued – alles om maar zo veel mogelijk data te verzamelen. Nu was ik met mijn stapel vragenlijsten terechtgekomen in het kantoor van een vrouwenorganisatie. De directrice had aangeboden om me in contact te brengen met empleadas domésticas – werksters. Vrouwen zoals Juanita. ‘Laten we beginnen’, zei ik. ‘Hoe oud ben je’? ’58.’ ‘Tot welke etnische groep behoor je?’ ‘Aymara.’ Kijk, dacht ik, ze behoorde tot een van de oorspronkelijke bevolkingsgroepen. Die was ik nog niet veel tegengekomen. ‘Je huwelijkse staat?’ ‘Ik ben alleen.’ ‘Kun je lezen?’ ‘Nee.’ ‘Schrijven?’ ‘Nee.’ Zo gingen mijn vragen door – haar beroep, haar onderwijsniveau, of ze een mobieltje, koelkast of televisie had. ‘Ik verdien tweehonderd boliviano per maand’, vertelde ze toen ik haar vroeg naar haar salaris. Dat was ver onder het minimumloon van 815 boliviano, dat president Evo Morales kort daarvoor had ingevoerd. ‘Ik ben bang dat mijn bazin me ontslaat als ik haar om meer geld vraag. Ik woon in een carpita.’ Ik schreef het woord op, maar wist niet wat het betekende. Pas later begreep ik het. Ze woonde in een tentje. Eindelijk kwam ik bij het onderdeel waar mijn onderzoek om draaide: geluk en inkomensgelijkheid. Achter mijn bureau op de elfde verdieping van de Erasmus Universiteit had ik vijf diagrammen getekend in PowerPoint. Elk stelde een andere inkomensverdeling voor. Mijn professor had me voor de zekerheid nog gevraagd of ze allemaal wel evenveel vierkantjes telden. Al op mijn eerste onderzoeksdag in Bolivia had ik gemerkt dat die vraag over inkomensgelijkheid niet voor iedereen werkte. De marktkoopvrouwen die ik had geïnterviewd, begrepen niet wat die diagrammen moesten voorstellen. Hoe kon ik nu verwachten dat Juanita -die niet kon lezen en schrijven- deze vraag over inkomensongelijkheid wel zou snappen? Ik moest, besloot ik, het onderdeel bij haar maar overslaan. Maar nog voordat ik mijn volgende vraag kon stellen, begon ze te praten. ‘Weet je wat het is met Bolivia?’ Ze ging rechtop zitten. ‘Er is een enorme arme groep en een heel kleine heel rijke groep. En die verschillen worden alleen maar groter. Vind je het gek dat niemand elkaar nog vertrouwt in dit land? Zonder het te weten, had ze diagram A beschreven. En ze had ook meteen twee van mijn andere vragen beantwoord, over haar blik op de toekomst en het onderling vertrouwen in het land. Ik had haar volkomen onderschat. Mijn hoofd werd warm, maar ik ging verder met het interview alsof er niks gebeurd was. Tijd voor de laatste vragen. ‘Hoe gelukkig ben je op schaal van één tot tien?’ ‘Eén.’ ‘Hoe gelukkig denk je over vijf jaar te zijn?’ ‘Eén.’ Ik denk dat het tijdens dit interview in 2012 begon, mijn twijfel over cijfers. Tot dan was ik vooral een consument van cijfers geweest. Maar nu ontving ik geen kant-en-klare spreadsheets. Nu was ik zelf de verzamelaar. Ik onderzocht het geluk van Juanita, maar kon haar leven in een carpita niet in een cijfer uitdrukken. Ik hoorde haar mening over inkomensongelijkheid, maar kon slechts kiezen uit diagram A, B, C, D of E. Veel van wat ze vertelde was niet te tellen, maar telde wel. Juanita leerde me nog iets. Ik beïnvloedde sterk hoe de cijfers eruitzagen. Ik vond geluk belangrijk en dacht dat het op deze manier meetbaar was. Ik had achter mijn bureau bedacht om die abstracte vraag met de diagrammen te gebruiken. Ik dacht dat Juanita niet slim genoeg was om iets over inkomensgelijkheid te zeggen. Ik, ik, ik. Iemand anders, met dezelfde onderzoeksvragen maar een andere overtuiging of invalshoek, was waarschijnlijk op andere resultaten uitgekomen. Cijfers zouden objectief moeten zijn, maar ineens zag ik hoe sterk ze verbonden waren met de onderzoeker. Na het gesprek typte ik in rij 80 van mijn Excelsheet Juanita’s gegevens: een 58 voor leeftijd, een 200 voor salaris, een 1 voor geluk. Het zag er net zo netjes uit als de spreadsheets die ik al jaren downloadde. Maar ineens zag ik hoe bedrieglijk die orde was.